18+
“...Оо тайҕам барахсан, кэскиллээх үйэҕин
киэҥ туттан хоһуйар улахан дьоллоохпун!”
Николай Калитин
Эбэҥки биллиилээх суруйааччыта уонна общественнай деятелэ Николай Романович Калитин 75 сааһын туолла.
Н.Р. Калитин Хаҥалас сиригэр баар Буотама өрүстэн төрүттээх, өбүгэлэрэ – төрүт олохтоох эбэҥкилэр. Баай бултаах-алтаах, сиэдэрэй айылҕалаах Хойгуолаах, Бордоҥ, Куримнаах, сирдэргэ Калитин төрүттэрэ уһун кэмнэргэ булдунан, балыгынан иитиллэн олорбуттар. Кини төрөөбүт сирэ – дьон-сэргэ элбэхтик тоҕуоруһар, көс олохтоох эбэҥкилэр сайын аайы көрсүһэр, уруу да тэрийэр кэрэ-бэлиэ Куримнаахтан ырааҕа суох Марбаадай диэн сир эбит. Онон кыракый сааһыттан төрүттэрэ эбэҥкилэр ырыаларын-тойуктарын, тылларын-өстөрүн иҥэринэ улааппыт Ньукулай улахан байанайдаах, улуу булчут буолуон баҕарара: булка-аска убанан, кистэлэҥнэрин таба таайа сатыыра, сааһырбыт дьоннуун булт күрэҕэр кыттара, тайҕа сокуонун, араас кыыл, көтөр суолун-ииһин, майгытын-сигилитин бэркэ билэрэ. Ол эрээри бултааҕар, тыл абылаҥа кини дууһатын абылаабыт:
Быданнаата, бэрдээним
Оннугар харандаас ылбытым
Үлэ-үөрэх алыптаах имэҥэр сүрэхтэн ыллара
Мин атын алгыстаах
Аартыгы талбытым
Хайдаҕый оччоҕо?
Иччитэх хаалар дуо аҕам тыата?
Сүтэллэр дуо, туһахтар
Эргэрэн, быстан?
Аҕабыт үйэтин тухары сырсыбыт сырдык ырата
Хаалар дуо, сууллубут
Лаабыстыы умнуллан.
Төһө да суруйар идэни таллар, Н. Калитин айымньыларын тиэмэтэ булт уонна табалаах булчут олоҕо, ол да иһин кини учуонай В.Б. Окороковаҕа “...Араас кыыллар-сүөллэр олохторугар тирэнэн эбэҥки киһитэ өйө-санаата сайдар, тулуура-дьулуура кытаатар” – диэтэҕэ. Онуоха Окорокова суруйбут: “Ол курдук эбэҥки киһитэ олох олорорго, моһоллортон быыһанарга, ыарыылартан эмтэнэргэ айылҕаттан, кыыллартан-көтөрдөртөн үөрэнэр. Тоҕо диэтэххэ – айылҕа мындыр Учуутал уонна өлбөт үйэлээх Улуу олох”.
Хоһооннору таһынан Николай Калитин проза жанрыгар эмиэ үлэлиир, тэттик кэпсээннэри, очеркалары суруйар, “Булчут”, “Булгами” диэн сахалыы, нууччалыы уонна эбэҥкилии айымньылардаах. Манна айылҕаҕа, тулалыыр эйгэҕэ харыстабыллаах сыһыаны таарыйар. “Саахалланыы” диэн кэпсээнигэр арыгы курдук алдьархайдаах дьаллыкка убаныы – бүтүн норуоту иэдээҥҥэ тиэрдэр трагедия буоларын, Миитээ диэн киһи олоҕор сыһыаран кэпсиир. Миитээ олоҕун сыыһа олорбутун кэмсинэн, эдэр дьоҥҥо туһаайар: “Уолаттар, эһиги испэт эбиккит, маладьыастаргыт, олох иһимэҥ, өстөөхпөр даҕаны баҕарыам суоҕа, мин курдук ыт олоҕун олорумаҥ... Испэтэх киһи төһө эрэ үчүгэй буолар этэ... Тыыннаах өлүкпүн. Мин ыраас айылҕа оҕото буолуохтаах этим. Мин баарбын булчут хаана хааннаах киһи. Ол баара булдум – аһыы арыгы”. Ити ыар түмүк ааҕааччыны долгутар, олоҕор сөптөөх түмүгү ылынарыгар санаа кыымын саҕар. Кэпсээннэри тэҥэ Николай Романович очерка жанрыгар суруйар, олортон биир: “Кини “чиҥ олохтоох” кистэлэҥэ” диэн Саха АССР Верховнай Советын председателэ М.Д. Нартахова туһунан буолар. Суруйааччы Нартахова олоҕун бүтүннүүтүн Саха сирэ сайдыытыгар анаабытын, кини салайар кэмигэр алмаас промышленнаһа, көмүһү хостооһун сайдыбытын, таас чоҕу дьиэҕэ туһаныы күүһүрбүтүн, таас дьиэлэри тутуу күргүөмнээхтик саҕаламмытын кэпсиир.
Маннык киэҥ биллиилээх дьон туһунан суруйуутун Н. Калитин Саха сирин Үрдүкү былааһыгар, олоҕун 22 сылын анаан үлэлээбитинэн быһаарыахха сөп, итини тэҥэ кини саха уһулуччулаах дьахталларын А.Я. Овчинникованы, Л.Н. Григорьеваны, Е.Н. Горохованы кытары (кинилэр САССР Верховнай Советын председателлэринэн үлэлиир сылларыгар) үлэлиир дьолго тиксибит.
Николай Романовиһы үгүстэр араас өрүттээх дэгиттэр талааннааҕын бэлиэтииллэр: салайааччы, суруйааччы, дизайнер, культуролог, краевед, бэл урбаанньыт уо.д.а.
Суруйааччы Калитин айымньыларыгар аатырбыт бөдөҥ критиктэр П. Ульянов, В. Дементьев, Е. Сидоров, Н. Харитонов, Н. Габышев, С. Руфов, В. Лебедев, Г. Васильев, А. Кривошапкин, В. Окорокова, Д. Васильева үрдүк сыанабылы биэрбиттэр, кини бэйэтигэр олус ирдэбиллээх суруйааччы: М. Горькай аатынан Москватааҕы литературнай институту бүтэрбит, 1960-80сс. Малеевка, Ялта, Новосибирскай, Красноярскай, Владивосток, Магадан куораттарга буолбут Бүтүн Россиятааҕы, Сойуустааҕы улахан мунньахтар, семинардар кыттыылааҕа, 60-70сс. “Хомус” литературнай түмсүү чилиэнэ. Ол да иһин буолуо, кини айымньылара сахалыы эрэ буолбакка нууччалыы, казаахтыы, английскайдыы, французскайдыы тылларга тылбаастаммыттар.
Литературнай критик буоларыгар олук уурбут дьонугар поэт, киэҥ сурахтаах критик Евгений Сидоровка, нуучча бөдөҥ поэттарыгар Николай Старшиновка, Лариса Васильеваҕа, Римма Казаковаҕа уо.д.а. махтанар, Н. Калитин Саха сирин норуоттарын литературата сайдарыгар суруйааччы, критик да быһыытынан улахан кылаатын киллэрэр: эбэҥкилэр норуот быһыытынан урут туох үгэстээхтэрин, духуобунас сайдар кэмигэр билигин кинилэр олохторо уларыйан иһэрин, норуотун культуратын, тылын-өһүн үйэлэргэ хаалларар баҕалаах.
Общкор Вуталина СТРУЧКОВА