18+
Мин от ыйыгар «Механик Кулибин» теплоходунан аан бастаан Дьокуускай-Сииктээх-Күһүүр маршрутунан, биир дойдулааҕым тыыл-үлэ, партия бэтэрээнэ, Россия суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, 1979-84 сс. «Булуҥ» сопхуос директорынан тахсыылаахтык үлэлээбит прозаик Николай Егорович Слепцов – Чондон буолан, Россияҕа литература сыла биллэриллибитинэн уонна Российскай Федерация географическай обществоватын 170 сыллаах үбүлүөйүн чэрчитинэн айаҥҥа сырыттым.
Айаммыт үһүс күнүгэр күнүс теплоходпут Сииктээх бөһүөлэгин анныгар кэлэн тохтоото. Биһигини биэрэккэ, ааспыт үйэ 30-с сылларыгар манна кэлэн олохсуйбут эһэм Петр Иннокентьевич Стрижев ыччаттара Федор Федорович Слепцов уонна Рая Михайловна Кривошапкина үөрэ-көтө көрүстүлэр.
Нөҥүө күнүгэр биһигинниин кулуупка көрсүһүү тэрийдилэр. Дьон кыахтарынан син кэлэ сатаатылар. Бөһүөлэх дьаһалтатын баһылыга Рая Михайловна, бэйэтин түбүктээх үлэтин-сыратын инники кэскиллээх былааннарын туһунан сиһилии кэпсээтэ. Онтон биһиги бэйэбит айар үлэбит туһунан ахтыы оҥордубут, кинигэлэрбитин бэлэх туттардыбыт.
Дьаһалта баһылыга Рая Михайловна кэпсээниттэн биһиги үөрдүбүт, астынныбыт. Ол курдук биһигини кытары бииргэ, Правительство анал программатын быһыытынан, ититэр систиэмэлээх дьиэлэргэ саҥа котел туруора, септик канализация оҥоро, идэлэрин баһылаабыт биригээдэ кэлэн үлэлии сылдьар. Бу күннэргэ Дьокуускайтан тутуу маһын стройматериалларын, техниканы самоходнай баржа кэлэн сүөкээтэ.
Ханна да буоларын курдук, манна эмиэ, кыалла илик боппуруостар, проблемалар бааллар эбит. Сэбиэскэй кэмҥэ бөһүөлэккэ тутуу барбатаҕа харахха быраҕыллар.
Булуҥ сиригэр 1930 сыллардаахха, нуучча уһулуччулаах айанньыта Э.В. Толль, лейтенант-гидролог А.В. Колчак эрэллээх сирдьитэ, ыраахтааҕылаах Россия үрдүк наҕараадатынан бэлиэтэммит, аҕабынан эбэм (В.И. Стрижева-Попова) бииргэ төрөөбүт быраата, айанньыт П.И. Стрижев (1875-1938) саас Хаһааччыйаттан манна кэлэн олохсуйбута. Кини хотугу муустаах океан икки муртаыгар: Карскай уонна Лаптевтар муораларыгар арыылары булбут буолан, Саха Сирин Гинеһын рекордун кинигэтигэр аата бигэтик үйэтитиллибитэ. Репрессия үгэннээн турдаҕына, 1938 сыллардаахха өлбүтүн Булункаан үрэҕин үрдүгэр көмпүттэр.
Күһүүр бөһүөлэгэр моторнай лодканнан айаннаан тиийдибит. Өлүөнэ эбэбит биһигини билбиттии хантан да тыала суох чуумпуран көрүстэ.
Былыр Верхоянскай уокуругар Булун, Усуйаана, Эдьигээн, Үөһээ-Дьааҥы улуустара киирэллэрэ. Бу улуустар астара-таҥастара, араас табаардара манна кэлэн сүөккэнэрэ. Ону атыыһыттар кыһын бэдэрээччиттэринэн илин диэки, Абыйга, Усуйаанаҕа, Алайыахаҕа, Үөһээ-Дьааҥыга тастараллара.
Күһүүр уҥуор былыргы Булуҥ бөһүөлэгин чугаһыгар биһиги эһэбит (Улуу суруксута И.П.Стрижев кэргэнэ-биһиги хос эбэбитин кытары ини-бии оҕолоро), Усуйаана иккис гильдиялаах атыыһыта Я.Ф.Санников- Яша оҕонньор (1844с.төрөөбүт, 1908 сыллаахха өлбүт) көмүллэн сытар. Кини Лээхэптэр арыыларын чинчийэр сыаллаах Усуйаананнан ааһар Хотугу экспедицияларга араас өрүттээх өҥөтүн, Норвегия айанньыта Ф.Нансеҥҥа көмөтүн иһин ыыраахтааҕы Правительствоватыттан уонна омук государстволарын үрдүк наҕараадаларынан бэлиэтэммитэ. Көлүөнэттэн-көлүөнэҕэ бэриллэр Бочуттаах инородец үрдүк аата иҥэриллибитэ. «Эһэҥ уҥуоҕар тахсаҕын дуо?», – диэбиттэрин, урут хаһан да сылдьыбатах буолан, олус өрдөөҕүтүн иһин уонна сиэри-туому соччо билбэт буоламмын барбатаҕым.
Булуҥ, Күһүүр даҕаны син биир Усуйаана курдук олус баай историялаах сир. Булуҥҥа бастакы оскуоланы 1893с. Орлов аҕабыт астарбыта биллэр. Манна араас кэмнэргэ биллэр айанньыттар атыыһыттар сыыльнайдар олорон, сылдьан ааспыттара. 1903с. лейтенант А. Колчак Неелово хомотуттан «Заря» шхуна шлюпкатын Усуйаанаҕа тиэрдэн муораннан, Беннетта арыыга тиийэн, суорума суолламмыт, барон Толль экспедициятын көрдөөбүт. Саха бөлөһүөгэ А.Е. Кулаковскай – Өксөкүлээх Өлөксөй 1917с. Верхоянскай уокуруг комиссарынан ананан баран, Блуҥунан, Күһүүрүнэн, Түмэтинэн, Омолойунан Усуйаанаҕа тиийбитэ. Үөрэҕи билиини тарҕаппыта, аччыктаабыт дьону быһаабыта. 1925 с. Илья Егорович Винокуров Саха АССР Ис дьылаларын наркоматын боломуочуйунан ананан Булуҥҥа кэлбитэ, манна сэбиэскэй былааһы олохтообута. Усуйаана олохтоохторо үрүҥ бандаларыттан көмүскэнэллэригэр сааны-садаҕы тиэрдибитэ. Илья Егорович 1943 с. Саха АССР совнаркомун бэрэссэдээтэлинэн ананан баран, балык промышленнаһын сайдыытын билсэ, ууга түһэр самолетунан Тиксииннэн эргийэн Усуйаанаҕа тиийбитэ. Аатырбыт партизан Г.О.Петров – Халлааскы 1930 с. саҥа дьыл иннинэ Хаһааччыйаҕа переворот оҥорон баран, тохсунньу бүтүүтэ Булуҥу, Күһүүрү босхолообута, онтон арҕаа тиийэн, Анаабыр сиригэр Сиикэй Талахха гражданскай сэриини түмүктээбитэ. 1960с. Күһүүр орто оскуолатыгар, Омолой оҕолоро Хаһааччыйаттан кэлэннэр, интернаакка олорон үөрэммиттэрэ. Сэрии ыар сылларыгар мин аҕам И.Г.Попов Күһүүртэн Хаһаачыйаҕа кыһыҥҥы суолунан таһаҕаһы таһыыга бэдэрээччиттэр биригэдиирдэринэн үлэлээбитэ. Ити курдук Булуҥ уонна Усуйаана оройуоннара былыргыттан ыкса сибээстээхтэр, быстыспат ситимнээхтэр.
Күһүүр дьаһалтатын баһылыга Айседора Николаевна Корякина биһигини истиҥник сылаас чэйинэн көрүстэ. Түөрт чааска библиотекаҕа көрсүһүүнү тэрийдэ. Николай Егорович биэс сыл устата сопхуос дириэктэринэн үлэлиирин саҕана бодоруспут элбэх доҕотторун көрүстэ, ирэ-хоро кэпсэттэ. Саҥа таһаартарбыт «Комуол» романын билиһиннэрдэ, айар үлэтин туһунан кэпсээтэ. Мин Лээхэптэр арыыларын арыйыы, чинчийии историятын туһунан суруйбут кинигэлэрбин билиһиннэрдим.
Хас да чаастаах истиҥ кэпсэтии кэнниттэн Айседора Николаевна биһиэхэ махтал суругу, өйдөбүнньүк бэлэхтэри туттарда.
Онон мин Булуҥҥа аан бастаан сылдьан, айылҕаҕа дуоһуйа сынньанан урут көрсүбэтэх аймах-билэ дьоммунуун билсэн үөрэн-көтөн араҕыстым. Бүтэһикпэр, Булуҥ олохтоохторугар дьолу-соргуну, ситиһиилэри баҕарабын.
Николай Попов – Күндүлүн
Саха Республика култууратын үтүөлээх үлэһитэ,
Российскай Федерация
географическай обществатын
Саха сиринээҕи салаатын чилиэнэ,
Усуйаана оройунун Бочуттаах олохтооҕо,
кыраайы үөрэтээччи.