Тыа сирэ барахсан салгынын ырааґа, дьонун санаата эйэ±эґэ – туохха да тэІнэммэт баай буолла±а. Тіґінін ыраата±ын, кытыы сиргэ тиийэ±ин бэйэлэрин кыахтарынан-кµµстэринэн оло±у уґанан олорор дьон µгµс. Кинилэр айыл±алара биэрбитинэн µлэлээн, аґаан-таІнан кэскиллэрин уґансаллар.
Хоту дойду тыатын сирэ – табаґыт ыстаадата, балыксыт учаастага. Дэриэбинэтигэр сири оІоруу, сµіґµнµ иитии, булт-алт дьарыга. Боро±оІІо бу салаа барыта тэІІэ тутуллан сайдан кэллэ. Ону ааhан, оІорон таhаарар бородууксуйа дьиэ кэргэн экономикатын бі±іргітір. Экология іттµттэн кірµµгэ бородууксуйа ыраас хаачыстыбалаах буолан, киhи доруобуйатыгар туhата, иІэмтиэтэ олус улахан суолталаах буолара дакаастанан турар.
Кылгас со±устук урукку кэмнэри ырытар буоллахха, 2007 сыл тµмµгµнэн улуус бары балыгынан дьарыктанар хаhаайыстыбалара 1106 тонна кімµс хатырыктаа±ы туттардылар, 2008 сыл 9 ыйын тµмµгµнэн, 517,46 тонна±а тэІ.
Таба иитиитигэр кірдірµµ тупсан эрэрин эмиэ бэлиэтиэххэ наада. Улуус µрдµнэн таба ахсаана муІутаан тµспµт сыла 2002 сыл диэн бэлиэтииллэр. Онно 9249 тібі±і диэри тµґэ сылдьыбыттаах. Ити биллэн турар дойду µрдµнэн ыґыллыы-то±уллуу содулуттан тахсыбыта. Ити эрээри 2008 сыл 9 ыйын тµмµгµнэн, 17220 дьиэ табата баара биллэр. Ити бастакы µірµµлээх сонуннар этэ. Онтон 10984 тібі «Боро±он» ГУП-ка.
Онтон бу маннык ситиґиини µлэ±э бэриниилээх дьон оІорбуттара, оІороллор.
Ол курдук, 2007 сыл тµмµгµнэн республика µрдµнэн ыытыллыбыт кµрэххэ Боро±он ГУП «Арктическай зона чулуу тэрилтэтэ» диэн ааты уонна 150 тыh. солк. бириэмийэнэн на±араадаламмыта. Ону таhынан, тыа хаhаайстыбатын миниистрин бирикээhинэн директоры солбуйааччы, Саха Сирин тыатын хаhаайыстыбатын µтµілээх µлэhитэ Стручков Егор Дмитриевич Бµтµн Россия±а тыа хаhаайстыбатын быыстапкатыгар, Москва куоракка барар чиэстэммитэ. Маны сэргэ Стручков Алексей Христофорович «Саха Сирин тыатын хаhаайыстыбатын µтµілээх µлэhитэ» на±араада, Бурцев Николай Егорович, Старостин Николай Софронович «Саха Республикатын туйгуна» Бэлиэлэринэн, Бочуотунай грамотанан Никитин Христофор Гаврильевич, Марков Егор Константинович, Дьячковскай Михаил Иванович, Чирикова Анна Николаевна, Бочаров Николай Николаевич, Трофимов Владимир Степанович на±араадаламмыттара. Саха Сирин тыатын хаhаайыстыбатын бочуоттаах Бэлиэтинэн Попов Виктор Иннокентьевичи уонна Попова Антонина Егоровна бэлиэтэммиттэрэ.
Бµгµнтµгэнинэнтуґанан «Боро±онноо±у» МУПдириэктэрин µгэсдьарыккасанаатынэґиэхэтириэрдэбит.
Тірµтдьарыкнолуоктанбосхолонуохтаах
ЫраахБулуІулууґугарБоро±оннэґилиэгэдиэнбаарын µгµспµтбилэр. Бµгµн улахан эрэйинэн тиийэр дойдуІ. Кэлэ-бара айан ороскуота 50-тан тахса тыґ. солк. Аны Тиксииттэн біртілµіт икки іттµгэр толору дьон муґунна±ына биирдэ кітір. Петр Николаевич Бурцев кэлиІІи саамай ыарахан 20-чэ сыл устата «Боро±он» ГУТу салайан кэллэ. Кини µлэтинэн-хамнаґынан, чахчы уордьан ылар, чиэскэ-бочуокка сылдьар кыахтаах, эдэр дьоІІо холобур буолар салайааччы. Петр Николаевиґы кытта кэпсэтэн баран, кини туґунан тыа хаґаайыстыбатын бэтэрээннэриттэн, сорох салайааччылартан тугу саныылларын ыйыттым.
Кинини норуотун туґугар кыґаллар, тиґэх кэриэтэ хаалбыт бастыІ патриот салайааччылартан биирдэстэрэ дииллэр. Бурцев курдук салайааччылар ыраах нэґилиэктэрбит олохторун-дьаґахтарын кірін-истэн, хааччыйан, µлэ тэрийэн тутан олороллор. Атыыґыттар табаары, аґы хоту илдьэн хас эмэ бµк µрдэтэн атыылыыллар. Холобур, Боро±оІІо саахар 70-80 солк., куурусса сымыыта (биир ячейка) – 600 солк., хортуоппуй – 80-150 солк., дьаабылыка суордуттан 160-250 солк., бэкээринэ суох, килиэптэрин бэйэлэрэ астаналлар. Кэмэрсээннэргэ холоотоххо, Петр Николаевич, чахчы, дьонум-сэргэм диэн сылдьар салайааччы. Хотугу улууска сэбиэскэй са±анаа±ы тиэхиньикэтин илдьэ хаалбыт. Бу массыыналарынан нэґилиэгин уматыгын быйылга диэри таґа олорбут, ОДьКХ-лар быйыл эрэ массыына биэрбиттэр. Дьонум дьиэ тутуннуннар, сµіґµ ииттиннэр диэн, айанын тілібµрµн тэрилтэтин суотугар уйунан, нэґилиэгэр Дьокуускай сыанатынан тутуу матырыйаалын, уотурбаны, атын да таґа±аґы таґа олорор. Харчы баґылаабыт µйэтигэр ханна итинник кыґамньы баарын истибиккитий?! Боро±оІІо саха дьоно былыр-былыргыттан сµіґµ иитэн олорбута. Саамай хотугу сµіґµ кірііччµлэр онно бааллар диир сыыґа буолбата буолуо. Ырыынак бастакы сылларыгар сµіґµгэ тібі ахсаанынан тілінір эрдэ±инэ, дьон µлэ±э интэриэстэнэн, нэґилиэк сµіґµтэ 250-±а тиийэ сылдьыбыт. Ол тілібµр тохтоон, сµіґµ эстиэ±ин Бурцев ійіін, билигин 13 ыал 60 ына±ы тутар. Боро±он дьоно іссі 250 сылгылаахтар. Нэґилиэк сµіґµ иитэригэр сибиэґэй аґы аґаан дьонум доруобай буоллуннар диэн кіміліґір. Датаассыйа ылбаталлар да, бэйэтин ба±атынан ыаллартан 30 солк. µµт тутан бородууксуйа оІорор. Сµіґµттэн тэйии дьону µлэттэн тэйитэрин, эстэр суолга анньарын Петр Николаевич илэ хара±ынан кірі сылдьар. Ынах тібітµгэр туох да тіліммµт буолбутун кэннэ, уонча ыал «аны манна олорон эстэбит, ол кэриэтэ Тиксиигэ киирэн о±олорбутун µірэтиэхпит» диэн «дьол кірдµµ» барбыттар. Тиксиигэ киирэн ким да дьолломмотох, µксµлэрэ ускул-тэскил олохтоммуттар, арыгыґыт, киґи иилэн ылбат дьоно буола огдолуйбуттар. П.Н. Бурцев хоту улуустары уонна тірµт дьарыктары ійііґµн дьону µлэ±э тіннірµµ диэн санаалаах. Судаарыстыба нолуогун, экэниэмикэтин сокуона субтропик килиимэттээх Краснодар кыраайыгар да, дойду харчытын µксµн оборон ыла олорор Москуба±а, тулатыгар тыґыынчанан биэрэстэ ким да суох, тугу да тµргэнник атыылаан харчы киллэриммэт, быыкаа эргиирдээх кыракый хотугу нэґилиэккэ да биир тэІ. Олорор усулуобуйа аахсыллыбат. Ол сыыґатын туґунан элбэхтик этиллэр да, сы±арыйыы суох. Сокуон ити сыыґата хотуларга улахан охсуулаах. Быйыл нолуок уорганнара «Боро±он» ГУТ-ка бэрэбиэркэ ыыппыттар. Отчуоттара сыыґалаах диэн, ситэ тіліммітіх нолуогу ыстараабын кытта 6 міл. солк. тахсаны тілііІ диэбиттэр. Биллэн турар, бэрэбиэркэ тµмµгµн кытта сібµлэспэтэхтэр, билигин суукка кырдьыктарын таґаарынан кірµіхтэрэ. Нолуок уорганнара тілітір суумалара сылга баара-суо±а 25-27 міл. солк. харчы киирэн ааґар тэрилтэтигэр – эстэр бириигэбэр да буолуон сіп. Хантан ылан хамнас тілµµр, эгэ нолуок тілµі дуо. «Боро±он» ГУТ нолуогун а±ыйатар тыа хаґаайыстыбатын нолуогар кыайан хапсыбатах. Онно кіґіргі тыа хаґаайыстыбатын бородууксуйата 70 бырыґыанын ылыахтаах. А±ыйах сыллаа±ыта табаны иитиигэ племенной хаґаайыстыба буолбут. Табатын элбэтэн 7 тыґ. тиэрдибит. Ити кэмІэ тугу да оІорон атыылаабатах. Онон сорох нолуогун эбии тілітµµ чахчы міккµірдээх. Быйыл іссі иккис улахан кыґал±а±а тµбэспит. Јліін ДьэлиІдэтигэр 500 племенной таба атыылаабыт. Ол тілібµрµн 9 міл солк. «Росагролизинтан» ылыахтаах эбит. Хомойуох иґин, «росагролизиннар» «Боро±он» ГУТ туґунан куґа±ан информациялаахпыт диэн аккааастаан кэбиспиттэр. Ол туох информациятын, кимтэн, хантан киирбитин ким да билбэт. Онноо±ор нолуок иниспиэксийэтэ бу тэрилтэ урут туох да кэґиитэ суох µлэлээбитэ диэн ыйар. ТХМ бу дьонун кімµскэстэ±инэ табыллар. П.Н. Бурцев туґунан дьонтон ыйыталаґа сылдьан биир дьикти ураты санааны иґиттим. Сорохтор нолуогунан, хамнас тіліммітµнэн хатыґан, Саха сиригэр бастыІ патриот салайааччылары туоратыы актыыбынайдык бара турар дииллэр. Ити эдэр кілµінэ салайааччылары иитиигэ охсуулаах буолан тахсыан сіп. Дьон туґа диэн кыґаллар салайааччы наар дьадаІы, уордьан-бочуот суох, тиґэ±эр ыт-кус курдук µµрµллэр. Итини кірі сылдьан хайа эдэр салайааччы нэґилиэги ірі тарда тахсыай, тірµт дьарыктары тилиннэрэ сатыай?!
Туруорсар тµмµк сана
Сиргэ µлэлиир, тыа хаґаайыстыбатынан дьарыктанар дьон тыа сирин тирэ±э буолаллар. Јріспµµбµлµкэ салалтата, уопсастыбаннаґа, Ил Тµмэн дьокутааттара Саха сирин уустук усулуобуйатыгар то±о-хата тірµт дьарыктары сайыннарыыга µлэлиир тэрилтэлэри, хаґаайыстыбалары нолуоктан босхолотор гына кµµскэ туруорсуохтарын наада. Нолуок уорганнара кинилэри ійдіін µлэлииллэрэ эмиэ наада этэ. Тыа сирин тэрилтэлэрин «подоходнай нолуок» сыыґа тілімміт диэн, ыстарааптыылларын охсуута элбэх салайааччы ууратыллар бµтµн социальнай кыґал±а±а кубулуйбут. 380 сыл устата тірµт дьарыкка µлэлиир дьон Саха сирин курдук киэІ сири судаарыстыба хаґаайыстыбаннай эргииригэр киллэрэн, тутан олорбуттара. 380 сыл бу сир баайын туора судаарыстыбаларга тыыттарбакка, былдьаґар гына дьиэк биэрбэккэ харабыллаан олорбуттара. Ол µтµібµт хайаан да аахсыллыахтаах. Тірµт дьарык судаарыстыба геобэлитиичэскэй суолталаах боппуруостарын быґаарыыга тирэх буолар, онон ійінµіхтээх, сайдар кэскиллээх буолуохтаах.
10.07.2012 naslegy@gmail.com
Бэлэмнээтэ Харысхан ПОПОВ