Улуу Кыайыы 70 сыллаах үбүлүөйэ буолара чугаһаата. Биһиги оскуолабыт оҕолоро тыыл бэтэрээннэригэр сылдьыылара, көмөлөһүүлэрэ, ыллаан-туойан сэргэхситиилэрэ, кинилэрдиин тыыл үлэтин туһунан сэһэргэһиилэрэ саҕаланна.
Биллэрин курдук, мин төрөөбүт Бороҕонум нэһилиэгиттэн биир да киһини сэриигэ ыҥырбатахтар. Онон оччотооҕу дьон Улуу Кыайыы буоларын туһугар күүрээннээхтик үлэлээбиттэр. Кинилэр фроҥҥа этинэн, балыгынан, күндү түүлээҕинэн, заёмунан, итии таҥаһынан, көмөлөспүттэр. Харчыны, киэргэл көмүһү харыстаабакка туттарбыттар. Үлэ бэрээдэгин кытаанахтык тутуһан, сыралаһан туран таба, сылгы, ынах сүөһү ахсаанын аҕыйаппатахтар.
Сэрии сылларыгар ыстаадаҕа сылдьар дьоҥҥо олохторо олус кытааппыт. Үлэлэрэ да ыарахан эбит. Табаһыттар хаары-силлиэни аахсыбакка, кыһыҥҥы чысхааннаах тымныыттан чаҕыйбакка үлэлээбиттэр. Биир да табаны сиир көҥүллэммэт кэмэ буолбут. Тугуту, табаны сүтэримээри, бөрөҕө сиэтимээри түүннэри-күннэри манааһын олохтоммут. Биир эмэ таба өллөҕүнэ, эбэтэр бөрө сиэтэҕинэ эппиэккэ тардаллар уонна төлөттөрөллөр эбит. Мэччирэҥҥэ урут туһаныллабатах аһылыктаах сирдэринэн саҥа маршутунан үүрэн аһатыыны тэрийбиттэр.Табаларын сиртэн сиргэ көһөллөрүгэр суртарын хомуйан ылан,тиэнэ сылдьаллар эбит. Сайынын куйааһа, ардаҕа ханна барыай?! Бырдаҕа да сүрдээх буолар эбит. Ити кэмҥэ ас-таҥас кэлиитэ мөлтөх, кэмчи буолан, үлэлиир киһи ыйга кыра бурдук, чэй, саахар ылара. Ырыганнаабыт табаны эбии аһылыкка туруоран көрөллөрө, уоталлара. Атахсыт ыарыыга ылларбыт табалары арааран, туспа тутан эмтээн, өрүһүйэллэрэ. Сайын мөлтөх табаны, аппах тугуту идэһэлииллэрэ. Этин сорчоолоон (хатаран), колхозка туттараллара. Ол дохуот үллэстиитигэр барара.Чуум үлэһитэ тириини, тыһы биири да хаалларбакка имитэн, таҥастаан бостууктарга таҥас тигэрэ. Ордугун колхоз фронт сэрииһиттэригэр ыытара. Колхоз да табата, бэйэ да табата туһата суох өлбөт этэ. Ол иһин таба ахсаана элбии сылдьыбыта.
1941 сыллаахтан булчуттар кыһын муора кытыытынан Тиксии чугаһыгар тиийэ бултаабыттар. Сэрии сылларыгар булт былаанын толоруу булгуччу ирдэнэрэ. Онон «Барыта Кыайыы туһугар!» диэн ыҥырыыны ылынан бултууллара. Бултуулларыгар балааккаҕа олороллоро. Аны бултаан кэлэн күөстэнэллэрэ. Бултарын бэйэлэрэ сүлэллэрэ, тириитин хатараллара, түүн табаларын кэтииллэрэ. Күн-дьыл кытаанаҕын, тыалын-хаарын аахсыбакка, государствоҕа кылааннаах күндү түүлээх тириитин өлгөмнүк туттараллара. Төһө элбэҕи бултаан туттараллар да, соччонон элбэх ас нуорматын ылаллар эбит.
Сүөһү үлэһиттэрэ ынахтарын үчүгэйдик көрөн-харайан өлгөм үүтү ыыллара. Үүтү, сүөгэйи, арыыны үлэһиттэргэ түҥэтэллэрэ. Ньирэйи биири да энчирэппэккэ улаатыннараллара. Эдэр сүөһүнү уотууга туруоран төлөһүтэллэрэ. Этин государствоҕа туттараллара. Ыанньыксыттар сайынын ыамнарын быыһыгар оттууллара. Кыһынын оту-маһы оҕуһунан тиэйэллэрэ. Кинилэр ыарахан үлэттэн толлон турбакка, оҕолорун иитэн-аһатан, үөрэттэрэн олоҕу салгыыр дьону улаатыннарбыттара.
Сылгыһыттар кыһынын сылгыны хаһыыга сырытыннараллара. Төрөлкөй төрүөҕү ылар иһин дьулуһаллара. Көлө оҥосторго айааһыыллара. Араас ыарыыттан ветеринардары кытта эмтииллэрэ.
Сэрии сылын дьаамсыктара почтаны, дьону Күһүүртэн табанан аҕалаллара-илдьэллэрэ. Почта кэлиитэ-барыыта барыта график быһыытынан тутуһуллара.Улахан тыалтан уонна тымныыттан иҥнибэккэ сылдьыбыттар. Графигы тутуспатах киһи буруйданара.
Бэдэрээти көтөҕөөччүнэн сырыыны кыайар, тымныыттан толлубат, көлөнү сатаан илдьэ сылдьар хоһуун кыргыттар үлэлээбиттэр. Аһы-таҥаһы таспыттар. Аара ханна баҕарар хонуктууллар. Таһаҕастарын сүтүгэ суох аҕалан туттарыллыахтаах сиригэр тиэрдэн испиттэр.
Сэрии кэмин оҕолоро сайын аайы колхоз үлэтигэр көмөлөспүттэрэ. От үлэтэ саҕаланыытыгар ходуһа сирин маһын хомуйаллара, оҕус сиэтэллэрэ, сылгыны, оҕуһу көрөллөрө, иччилииллэрэ. Бугул түгэҕэ харбыыллара. Арыый улахаттар охсоллоро, кэбиһэллэрэ. Биригээдэҕэ суруйар-суоттуур оҕо дьону кытта тэҥҥэ оттоһон баран, ким төһөнү охсубутун, муспутун, төһө бугул тахсыбытын сурукка киллэрэр эбээһинэстээҕэ. Ол оҕо түүн үөһүгэр диэри суруксуттуура. Фермаҕа үүт сүүрдээччи оҕото киэһэ хойукка диэри сэппэрээтэр эрийсэрэ. Күнүһүн ийэтигэр сүөгэй иирдиһэрэ, арыы таптайара. Онтон да атын үлэ оҕоҕо үгүс буолара.
Кыһын оскуола интернатыгар олорон үөрэнэр оҕоҕо аһылыкка биирдии быһыы килиэп, кыра арыы, сахар биэрэллэрэ. Барыларыгар тэҥ нуорма буолара.Кинигэ тиийбэт буолан, уларсыһан ааҕаллара. Кыраһыын, чүмэчи кэмчи буолан, сыанан чүмэчи оҥороллоро.Уруучуканы маһынан оҥорон баран, курунньугунан суруйаллара. Оҕо барыта көрсүө, бэрээдэктээх буолара. Саас оскуола маһын эрбээн, саһаанныыллара. Күһүн интернаккка бэйэлэрэ мастыыллара.Тыаттан сүгэн, көтөҕөн аҕалаллара. Ууну баһыыны, муус ылыытын тулуппат этилэрэ. Бары үлэҕэ сүрэхтээхтэрэ, көхтөөхтөрө.
Ити курдук, сэрии буола турдаҕына, оҕолор уонна улахан дьон бука бары сарсыарда күн тахсыаҕыттан киэһэ хойукка диэри харыларын күүһүнэн үлэлээн Улуу Кыайыыны уһансыбыттара. Мин төрөөбүт нэһилиэгим «Кыһыл сулус» колхоһун дьоно оройуоҥҥа бастыҥ көрдөрүүлээх буолан, көһө сылдьар Кыһыл Знамяны элбэхтик ылбыттар.
Ити курдук сэрии сылларын уораанын нэһилиэгим дьоно, оҕолоро этэҥҥэ туоруулларыгар оччотооҕу салайааччылар дьоҥҥо-сэргэҕэ үтүө сыһыаннара, сөпкө салайыылара умнуллубат. Үтүө өйдөбүл буолан хаалбыт. Ол салайааччылар дьону түмэ тардар дьоҕурдара, ылыннарыылаах тыллара-өстөрө, дьиҥнээх хомуньуус буолаллара.
Билигин биһиги сэрии сылларыгар фроҥҥа көмөнү оҥорууга нэһилиэкпит колхозтаахтара сыралаахтык үлэлэлээбиттэринэн, бары киэн туттабыт уонна махтанабыт.
Айна Бурнашева,
Бороҕон орто оскуолатын
7 кылааһын үөрэнээччитэ
Хаартыскаҕа: оскуола музейа